Archiwum

  • Archiwum - 1(3)/2009
    Spis treści
    Od redakcji
    ARTYKUŁY
    Piotr Pirecki
    Zabawy ludowych wesołków w świetle wybranych zjawisk polskiej komedii plebejskiej XVI i XVII wieku
    Urszula Wich
    Echo jako forma dyskursu politycznego w poezji okolicznościowej XVI i XVII wieku. Funkcje komunikacyjne gatunku
    Maria Wichowa
    Biografistyka w Nowych Atenach ks. Benedykta Chmielowskiego
    Marta Szymor
    Realizacje paremiograficznych zainteresowań Franciszka Zabłockiego w jego utworach lirycznych
    Monika Urbańska
    Tendencyjność i dydaktyzm a prawda historyczna – wokół Próżnego Juliana Ursyna Niemcewicza
    Antoni Chojnacki
    Orzeszkowa i wydawcy
    Adam Tyszka
    Konopnicka i socjaliści. Rekonesans
    Arkadiusz Morawiec
    Polska literatura lagrowa. Początek
    Przemysław Dakowicz
    Powrót Norwida. O recepcji autora Vade-mecum w latach 1956–1958
    Renata Jagodzińska
    „Piękny egoizm pisania inaczej”. Piotruś Leo Lipskiego
    Marta Flakowicz
    Graniczność jako wybór gatunkowy i światopoglądowy – poematy prozą Julii Hartwig
    Robert Mielhorski
    „koniec europy beze mnie to byłby mało uczciwy spektakl” (poemat kaspar Piotra Cielesza w perspektywie porównawczej)
    RECENZJE
    Piotr Pirecki
    Małgorzata Mieszek: Intermedium polskie XVI-XVIII wieku (Teatry szkolne)
    Zbigniew Goliński
    Adam Stanisław Naruszewicz: Poezje zebrane. T. 1
    Barbara Wolska
    Voltaire: Eklezjasta treściwie. Cztery przekłady polskie z doby oświecenia
    Streszczenia

    Piotr Pirecki

    Zabawy ludowych wesołków w świetle wybranych zjawisk polskiej komedii plebejskiej XVI i XVII wieku

    Artykuł dotyczy wybranych kategorii związanych z polską komedią plebejską XVI i XVII wieku, takich jak karnawalizacja, maskarada, błazenada, obrazoburstwo, parodia, groteskowy realizm, oraz motywów: zabawy, gry (w tym gier językowych) i vanitas.

    Urszula Wich

    Echo jako forma dyskursu politycznego w poezji okolicznościowej XVI i XVII wieku. Funkcje komunikacyjne gatunku

    Echo to gatunek należący do nurtu poezji kunsztownej. W Polsce pojawił się na początku XVII wieku. Istotę echa stanowi wykorzystanie w funkcji elementu struktury literackiej znanego zjawiska akustycznego: powtórzenia głosu odbitego od przeszkody. W wierszach tę "przeszkodę" stanowiło odpowiednie usytuowanie wyrazów rymujących się. Poezja staropolska rymowała najczęściej pary wersowe, powtarzając jednakowe lub podobne brzmienia akcentowanych części wyrazów w klauzuli wiersza. W echu rymowa para stoi obok siebie, przy czym ów echowy rym bywa - najczęściej - pod względem zasobu zgłoskowego cząstką wyrazu, z którym się rymuje (cząstką samodzielną znaczeniowo). Literatura barokowa uprawiała i drugi rodzaj echa. Tu wyrazy rymowe stały obok siebie, ale rym echowy nie był cząstką wyrazu poprzedzającego. Ten rodzaj echa zdarzał się w poezji politycznej i satyrycznej; pełnił on - jak się zdaje - funkcje perswazyjne, silniej działał na odbiorcę. Oba rodzaje echa zachowywały też rygorystycznie konstrukcję rozmowy; echo było odpowiedzią na postawione pytanie, odpowiedzią przewrotną, ironiczną lub satyryczną. W okolicznościowej poezji politycznej echo było dobrym sposobem kompromitacji przeciwników, ujawniało ich podstępność. Chroniło sojuszników ideowych, wzbudzając sympatię odbiorcy, spełniało wreszcie tak istotny dla poezji barokowej postulat konceptystycznej pointy, z wykorzystaniem gier słownych, zaskakujących zmian sensów.

    Maria Wichowa

    Biografistyka w Nowych Atenach ks. Benedykta Chmielowskiego

    Pierwsza polska encyklopedia - Nowe Ateny ks. Benedykta Chmielowskiego zawiera dużo informacji biograficznych, skrupulatnie uporządkowanych przez autora, ułożonych w sześć cykli, zestawionych alfabetycznie. Autor kompendium sporządził słownik biograficzny cesarzy rzymsko-niemieckich, nadał mu układ chronologiczny, zestawił katalog uczonych, katalog papieży, słownik ("series" i "sukcysyja") objaśniający w porządku chronologicznym kolejność zasiadania na tronie polskich książąt i władców, katalogi biskupów polskich, opracował ogromny katalog hagiograficzny Specyfikacyja wielu świętych pańskich oraz obszerny, typowy słownik biograficzny pt. Abrys żywy nieżywych…. Za każdym razem przyświecał encyklopedyście cel dydaktyczny - popularyzacja wiedzy naukowej. Większość haseł opracowana jest bardzo erudycyjnie. Badacz z dużym wysiłkiem, na podstawie prac wielu autorów, nakreślił wizerunki wielkich ludzi, którzy godni są i podziwu, i naśladowania, a zyskały wieczną sławę u potomnych. Autor Nowych Aten okazał się bardzo skrupulatnym historykiem, badającym bądź biografie wprowadzanych do katalogów czy słowników osób, bądź w wypadku hagiografii interesujących go relikwii. Biografistyka w pierwszej polskiej encyklopedii jest bogato reprezentowana. W zakresie gatunków występujących w tym obszarze Nowych Aten można mówić przynajmniej o trzech: słownik biograficzny, katalog biograficzny i hagiografia ujęta w formę słownika biograficznego w układzie alfabetycznym. W każdym z omawianych przypadków autor encyklopedii prezentował się jako dobry historyk, o dużym oczytaniu i o dużych kompetencjach, stosującym na miarę swoich czasów krytycyzm i racjonalizm w ocenie relacjonowanych faktów. Twórca encyklopedii kierował się utylitaryzmem i praktycyzmem oraz dbał o aspekt ludyczny dzieła, dlatego często posługiwał się konceptem, paronomazją, kalamburem, anegdotą, wywodem etymologicznym, teatralizacją przekazu, wywoływał złudzenie naoczności, eksponował galerię portretów słowem malowanych.

    Marta Szymor

    Realizacje paremiograficznych zainteresowań Franciszka Zabłockiego w jego utworach lirycznych

    Na obecność obfitego materiału paremiologicznego w utworach dramatycznych Franciszka Zabłockiego zwracał uwagę już Wacław Borowy: "w komediach wierszowanych możemy […] wyrażenia idiomatyczne i przysłowiowe zbierać prawie dosłownie na każdej stronicy". W artykule przedstawiono przykłady pierwszych warsztatowych szlifów Zabłockiego w zakresie literackiej aranżacji przysłów i wyrażeń przysłowiowych. Już we wczesnych wystąpieniach poety na łamach czasopisma "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" odnajdujemy przeszło setkę przykładów tej praktyki. Na omówienie czekają liczne parafrazy, aluzyjne przywołania, czasem literalne przytoczenia, ale i takie zwroty, których narodziny zawdzięczamy samemu Franciszkowi z Wołynia i jego poetyckiej wyobraźni.

    Monika Urbańska

    Problemy edycji prozy Anny Mostowskiej

     Artykuł dotyczy problemów edycji prozy Anny z Radziwiłłów Mostowskiej. Powieści Mostowskiej nie miały edycji od czasów pierwodruku w pierwszym dziesięcioleciu XIX w. Bez wątpienia jednak, mimo pewnych usterek warsztatowych, dydaktyczne wartości dorobku pisarskiego Mostowskiej, nowatorstwo wprowadzonych przez nią prądów i tendencji literackich, niemałe ambicje, którym usiłowała sprostać, czerpiąc z bogatego dorobku obcego, angażując się aktywnie w życie kulturalne, czuwając nad wydawniczymi losami swych powieści, wreszcie fakt, iż była jedną z pierwszych kobiet pisarek - wszystko to potwierdza potrzebę szerszych, niż dotychczas, badań nad twórczością Mostowskiej oraz konieczność opracowania edycji krytycznej jej powieści. W artykule poddano analizie problemy, które pojawiły się w związku z tą edycją.

    Magdalena Wolak

    Tendencyjność i dydaktyzm a prawda historyczna - wokół Próżnego Juliana Ursyna Niemcewicza

    Celem artykułu jest omówienie najważniejszych zagadnień związanych z komedią Próżny, jedną z mniej znanych w dorobku dramaturgicznym Juliana Ursyna Niemcewicza. Autorka przedstawia stanowiska badaczy dotyczące jej polityczno-obyczajowego charakteru, dokonuje rewizji dotychczasowych sądów odnoszących się do przyczyn nikłego zainteresowania utworem oraz jego kwalifikacji. Omawiane są również techniki komediowe wykorzystane przez twórcę do konstrukcji głównego bohatera. Autorka analizuje także imiona i nazwiska wybranych osób, stanowiące środek ich charakteryzacji, śledzi też karierę motywu "próżności" w literackim dorobku Niemcewicza.

    Antoni Chojnacki

    Orzeszkowa i wydawcy

    Celem artykułu jest charakterystyka relacji "pisarz - wydawca" w początkach kształtowania się rynku wydawniczego w Polsce na przykładzie relacji Elizy Orzeszkowej z jej wydawcami. Ale przy okazji - stosunek samej Orzeszkowej do pieniądza. Nie udawała, że go lekceważy, ale ciężko na niego pracowała. Jednakże nie gromadzenie pieniędzy było celem jej życia, lecz pomnażanie majątku po to, aby służył społeczeństwu.

    Adam Tyszka

    Konopnicka i socjaliści. Rekonesans

    W artykule dokonano próby charakterystyki stosunku Marii Konopnickiej do socjalizmu i rodzimych socjalistów. Podkreślono elementy zbliżające poetkę do lewicy (np. wyczulenie na krzywdę i nędzę nizin społecznych, antyklerykalizm, krytykę społecznej roli Kościoła, wywrotowy charakter niektórych wierszy). Scharakteryzowano recepcję liryki Konopnickiej w środowiskach rewolucyjnych. Dokładnie też opisano postawę pisarki w latach 1905-1907. Zaznaczono, że w przeciwieństwie do reszty pozytywistów, Konopnicka (do końca) zachowała wiarę w słuszność działań rewolucyjnych.

    Arkadiusz Morawiec

    Polska literatura lagrowa. Początek

    Artykuł dotyczy początków polskiej literatury lagrowej. Pierwsze rodzime teksty - reportaże i wspomnienia - dotyczące niemieckich obozów koncentracyjnych ukazały się już przed drugą wojną światową. Polskie dokonania ukazane są w kontekście historycznym oraz na tle obcojęzycznej przedwojennej literatury lagrowej (głównie niemieckiej).

    Przemysław Dakowicz

    Powrót Norwida. O recepcji autora Vade-mecum w latach 1956-1958

    Artykuł poświęcony jest wpływowi wydarzeń roku 1956 na dynamikę procesu recepcji Norwidowskiego dzieła po II wojnie światowej. Zadaniem, jakie postawił przed sobą autor, była próba pokazania, jak fundamentalne znaczenie dla dalszych losów twórczości autora Vade-mecum miały zmiany w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym, które wtedy zaszły. Obrazu całości dopełnia opis uroczystości rocznicowych w roku 1958.

    Renata Jagodzińska

    "Piękny egoizm pisania inaczej". Piotruś Leo Lipskiego

    Bildungsroman, przypowieść, metafora epistemologiczna - wymienione pojęcia sięgają genologicznych właściwości utworu Piotruś Leo Lipskiego. Mogą być jednak stosowane tylko w ograniczonym stopniu, bowiem twórczość Lipskiego, w tym Piotruś, wykracza poza terminologiczne ramy. Leo Lipski poszukiwał formuły wypowiedzi literackiej, pojemnej i nowoczesnej, dającej możliwość kreacji wewnętrznych pejzaży ludzkiej natury, bowiem najważniejszym elementem, szczególnie eksponowanym w światach jego prozy, są projekcje psychiki powołanych do życia bohaterów, ich lęki, ograniczenia, obsesje, wstydliwe pragnienia i mroczne tajemnice.

    Marta Flakowicz

    Graniczność jako wybór gatunkowy i światopoglądowy - poematy prozą Julii Hartwig

    Autorka prezentuje specyfikę poematów prozą Julii Hartwig. Ich głównymi cechami są: ład obrazów oparty na rytmie snu, odwołanie do konkretu oraz umiar. W pierwszej części tekstu graniczność gatunku połączono z wyborem postawy poznawczej "ja" poetyckiego. Określa ją ciągła aktywność poznawcza i orientacja w przestrzeni moralnej. Podmiot ma formułę otwartą, wyraża potrzebę odnawiania mitu i kontaktu z archetypiczną sferą ludzkości. Druga część tekstu zakreśla problematykę poematów, którą wyznaczają: ukazywanie sytuacji granicznych, łączenie przeciwieństw, a także refleksja egzystencjalna i ruch wertykalny.

    Robert Mielhorski

    "koniec europy beze mnie to byłby mało uczciwy spektakl" (poemat kaspar Piotra Cielesza w perspektywie porównawczej)

    Artykuł obejmuje analizę i interpretację poematu kaspar Piotra Cielesza, wykraczając poza odczytanie immanentne tego tekstu - a zmierzając ku komentarzowi komparatystycznemu. Utwór tego poety zostaje zestawiony/porównany z innymi dziełami, podejmującymi również motyw Kaspara Hausera: z powieścią Jakuba Wassermanna, z dramatem Petera Handkego, z wierszami Paula Verlaine’a, Georga Trakla, Hansa Arpa i z tekstem Grzegorza Ciechowskiego. U podłoża metodologicznego prezentowanego studium znajduje się przekonanie o konieczności przywołania i zakreślenia kilku relacji pomiędzy tradycją (tu: z rodzącym się w romantyzmie motywem Kaspara) a współczesnością, ważnych dla określenia i wyjaśnienia statusu ontologicznego ikony Hausera w piśmiennictwie XX wieku. Są to takie relacje, jak kopia (zapis kronikarski, autoprezentacja), powtórzenie, reinterpretacja, replika (postawa polemiczna wobec pierwowzoru) i "przebudowa" (konstrukcyjna). Analizę i interpretację kaspara podjąć można z kilku perspektyw: 1) w horyzoncie psychologicznej teorii Stanisława Grofa (ukazanie postaci Hausera w kontekście zagadnienia "matrycy opresyjnej"; 2) w horyzoncie genologii (zob. matryca genologiczna "poematu replikacyjnego"; 3) w horyzoncie tekstów podających w wątpliwość wzniosłe sposoby ujmowania romantycznego tematu w epokach późniejszych (zob. "replika parodystyczna" H. Arpa); 4) a także w horyzoncie ideologicznym (zob. dramat P. Handkego o indoktrynacji jednostki).

    Abstracts
    Piotr Pirecki
    Folk Jokers' Plays in the light of selected aspects of the 16th and 17th century Polish plebeian comedy

    The article discusses selected categories of the Polish plebeian comedy in the 16th and 17th century, such as carnivalisation, masquerade, buffoonery, iconoclasm, parody, grotesque realism, as well as motifs of play (including play on words) and vanitas.

    Urszula Wich
    Echo as a sort of political discourse in the occasional poetry of 16th and 17th century. Communicative functions of the genre

    Echo is the genre of Old Polish poetry which appeared in the first decade of 16th century. Its structure is based on the element commonly used in literature, namely: the acoustic phenomenon of repeating the sounds reflected by an obstacle. In poems the order of the rhymed elements functioned as this obstacle. Three variants of this genre have been distinguished so far, including the one neglected by the scholars. The existence of these variants confirms the fact that echo is a kind of conceptual poetry in which folk element is of utmost importance and is meant to underline the satirical or critical overtone of the poem. The article deals with all the works, available in print both in Polish and Latin, which belong to this genre. Due to its usefulness, echo was frequently applied. It was noticed that echo had been useful and therefore was often practiced in political poetry. The use of this genre was a good method to compromise the opponents as it would indicate their craftiness, bad intentions and immorality. At the same time it protected the ideological allies by evoking the readers' sympathy towards them. It was also a manifestation of baroque poetry with the use of puns and surprising changes of meaning.

    Maria Wichowa
    Biographical writings in "Nowe Ateny" by Father Benedict Chmielowski

    The first Polish encyclopedia - Nowe Ateny composed by Father Benedict Chmielowski contains a lot of biographical information meticulously arranged by the author into the six cycles put in alphabetical order. The author of the compendium created the chronologically ordered biographical dictionary of the Roman and German emperors, compiled the catalogue of the scholars and the catalogue of the popes, the catalogues of Polish bishops as well as the dictionaries Series and Sukcesyja explaining the order of ascending the throne by Polish sovereigns and princes. He also prepared a comprehensive hagiographical catalogue entitled Specyfizacyja wielu świętych pańskich as well as a typical biographical dictionary entitled Abrys żywy nieżywych…. Each time the encyclopedist had a clear didactic purpose, which was to popularize academic knowledge. The majority of the entries are very eruditely arranged. On the basis of many works by different authors, the scholar with great effort depicted the figures of eminent people who are both admirable and exemplary. The author of Nowe Ateny turned out to be a meticulous historian studying either the biographies of the persons described in the catalogues or, in the case of hagiography, holy relicts. Biographical writings in the first Polish encyclopedia are copiously represented. Among the literary genres present in Nowe Ateny, at least three may be distinguished, namely: biographical dictionary, biographical catalogue, and hagiography in the form of an alphabetically arranged biographical dictionary. In each of the described examples the author of the encyclopedia presented himself as a well-read historian with great competence, who tends to use criticism and rationalism while evaluating the facts and events he reported. The author was guided by utilitarism and practicalism. At the same time, taking particular care of the ludic aspect of his work, he often used wit, homophones, pun, and anecdotes. He also applied etymological disquisition and dramatization of the text, created an illusion of eye witnessing, as if painting the portraits of particular people with words.

    Marta Szymor
    Proverbial interests of Franciszek Zabłocki exemplified in his lyric verse

    It was Wacław Borowy who pointed to the abundance of proverbial expressions in Franciszek Zabłocki's literary output. "There are plenty of idiomatic and proverbial expressions in Franciszek Zabłocki's lyric comedies", he claimed. This article provides numerous examples of Franciszek Zabłocki's first drafts in the field of literary arrangements of both proverbial and idiomatic expressions. More than 100 examples of such practice can be found in "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". A lot of paraphrases, allusions, literal quotations will be discussed here, along with the expressions coined due to Franciszek Zabłocki's vivid poetic imagination.

    Monika Urbańska
    The problem of editing Anna Mostowska's prose

    The article deals with problem of editing Anna Mostowska's prose. Mostowska's novels had no edition since their first publication in the first decade of 19th century. For years her literary output was ignored and depreciated. Undoubtedly, in spite of some flaws, Mostowska's literary output is characterized by didactic value and the innovativeness of the literary trends and tendencies she introduces. Mostowska, who was one of the first Polish women writers, actively participated in the cultural and literary life and watched over the publication of her novels. Hence, her literary works deserve more extensive research and the need arises for a critical edition of her texts. The article discusses the problems related to this edition.

    Magdalena Wolak
    Tendentiousness and didactism but historical veracity - on Próżny by Julian Ursyn Niemcewicz

    The purpose of the article is to discuss the most important problems connected with Próżny, one of the less known comedies among the dramatic works of Julian Ursyn Niemcewicz. The author presents researchers' positions as regards the sociopolitical character of the comedy, and discusses the opinions concerning the causes of a faint interest in the work and its classification. She also examines the techniques employed in the comedy to construct the protagonist along with the names and surnames of particular characters serving as means of characterization. Another issue discussed by the author is the career of the vanity motif in the literary works of Julian Ursyn Niemcewicz.

    Antoni Chojnacki
    Orzeszkowa and editors

    In his critical essay the author presents the relations between Eliza Orzeszkowa, one of the most important Polish writers, and her editors, arguing that literature must be understood not in a vacuum but in the context of different institutions (editors, censorship, public).

    Adam Tyszka
    Konopnicka and socialists. Reconnaissance

    The article is an attempt to characterize Maria Konopnicka's attitude to socialism and Polish socialists. The author points to the elements linking the poet with the Left (e.g. sensitivity to the social injustice and poverty of the lower classes, anticlericalism, criticism of the social role of the Church, and the subversive character of some of her poems). The author discusses the reception of Konopnicka's literary works as well as her attitude and views in 1905-1907. He points out that, in contrast to other positivists, the poet did not falter in her support for revolutionary activities till the very end.

    Arkadiusz Morawiec
    Polish labour-camp literature: the beginnings

    The article focuses on the beginnings of Polish labour-camp literature. First Polish texts - reportages and memoirs - concerning German concentration camps were published before World War II. Polish works are presented in both historical and foreign (mostly German) pre-war labour-camp literature context.

    Przemysław Dakowicz
    The return of Norwid. On the perception of Norwid's literary output in 1956-1958

    The article is concerned with the influence exerted by the events of 1956 on the perception of Norwid's literary work after World War II (the discussion is complemented with the description of the anniversary ceremonies that took place in 1958). The main objective of the author was to show the impact of the changes in political, social and cultural reality on the fate of Cyprian Norwid's literary output.

    Renata Jagodzińska
    "The beautiful egoism of writing another way". Piotruś by Leo Lipski

    The article presents an interpretation of the micronovel Piotruś by Leo Lipski. Two basic layers of interpretation are marked out: the autobiographic one and the intertextual one. Autobiographism which situates fiction in the experience of an individual is the material of Lipski's prose. The artistic layer stems directly from the expressionistic tradition and is close to the poetic model of prose. Irony, pastiche, grotesque - so visible in Piotruś - are used to provoke aesthetically and break the realistic convention. They also aid building the aesthetic distance towards the subject undertaken by the writer, illustrating the existential drama of an individual afflicted with the trauma of war.

    Marta Flakowicz
    Borderliness as a choice determined by the genre and the world view - the prose poems of Julia Hartwig

    The author discusses the characteristic features of Julia Hartwig's poems, including the order of images based on the rhythm of a dream, reference to concrete things and moderation. In the first part of the text the genre the borderliness is combined with the choice of the cognitive attitude of the lyrical "I'". It is defined by the continuous cognitive activity and the knowledge of the moral spectrum. The lyrical "I" has an open formula, it expresses the need for a myth restoration and for the contact with the archetypal sphere of humanity. The second part of the text depicts the issues addressed in the poems, which are characterized by presenting borderline situations, combining the opposites, the existential reflection and the vertical movement.

    Robert Mielhorski
    "the end of europe without me / this would not be too honest a performance" - the poem kaspar by Piotr Cielesz from the comparative perspective

    This article presents an analysis and interpretation of the poem kaspar by Piotr Cielesz, going beyond the immanent understanding of this text and attempting to provide a comparative comment. The work of this poet is compared with other works which also include the motif of Kaspar Hauser, that is with a novel by Jakub Wassermann, a drama by Peter Handke, with poems by Paul Verlaine, George Trakl and Hans Arp, and with one of Grzegorz Ciechowski's lyrics. The methodological basis of the present study is formed by the conviction that it is necessary to highlight several relations between tradition (here: the emerging motif of Kaspar in the Romanticism) and the present day. These relations are important to determine and explain the ontological status of the icon of Hauser in the 20th century literature. These are relations such as: copy (chronicle records, self-presentation), repetition, reinterpretation, reply (polemical attitude towards the prototype) and "restructuring". The analysis and interpretation of kaspar can be carried out from a few perspectives: 1) from the perspective of the psychological theory of Stanisław Grof (the presentation of Hauser in the context of "oppressive matrix"; 2) from the perspective of genealogy (see: the genealogical matrix of a "replica poem"; 3) from the perspective of texts throwing doubt on the elevated ways of presentation of a romantic topic in the later periods (see: the "parodic replica" of H. Arp); 4) from the ideological perspective (see: the drama by P. Handke on the indoctrination of an individual).